Semiha Berksoy Kimdir? Hayatı ve Eserleri

Türk sanat tarihine “ilk”lerle imza atan, opera sahnesinden resim atölyelerine uzanan benzersiz bir yolculuğun kahramanı: Semiha Berksoy. Ülkemizin ilk kadın opera sanatçısı unvanının yanı sıra tutkulu bir ressam ve tiyatro oyuncusu olan Berksoy, 20. yüzyıl kültür hayatımızda silinmez izler bıraktı. Bu kapsamlı rehberde, Semiha Berksoy‘un sıra dışı hayat hikâyesini, sanatının farklı disiplinlerdeki yansımalarını, unutulmaz eserlerini ve Türk sanatına eşsiz katkılarını derinlemesine keşfedeceğiz.

1. Semiha Berksoy: Hayatı ve Kariyeri

Semiha Berksoy, Türk sanatının en renkli ve çok yönlü figürlerinden biridir. Hayatı, sanat aşkı ve mücadeleyle örülü bir destandır.

1.1. Doğumu ve Ailesi

24 Ocak 1910’da İstanbul, Çengelköy’de dünyaya gelen Semiha Berksoy, sanatla iç içe bir ailede büyüdü. Annesi Fatma Saime Hanım, dönemin tanınmış ressamlarındandı. Babası Ziya Cenap Berksoy ise şair ve yazardı. Bu sanat dolu ortam, onun erken yaşlarda sanata yönelmesinde belirleyici oldu.

1.2. Eğitim Hayatı

İlköğrenimini Kadıköy Numune Mektebi’nde tamamladı. Sanata olan yeteneği küçük yaşta fark edildi. İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi (şimdiki Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) Namık İsmail Atölyesi’nde resim eğitimi aldı. Aynı zamanda müzik kulağı ve güçlü sesiyle dikkat çekti. Darülbedayi (İstanbul Şehir Tiyatroları) bünyesinde tiyatro eğitimi alarak sahne hayatına ilk adımlarını attı.

1.3. Sanat Kariyerinin Başlangıcı

1931 yılında, henüz 21 yaşındayken, Muhsin Ertuğrul yönetimindeki Darülbedayi’de “Öteki” oyununda sahneye çıkarak profesyonel tiyatro oyunculuğuna başladı. Operaya olan tutkusu ağır bastı ve ses eğitimi için devlet bursu kazandı.

1.4. Yurtdışı Deneyimleri ve Uluslararası Başarıları

1939’da, dönemin önemli kültür ataşesi ve besteci Ahmet Adnan Saygun‘un desteğiyle Berlin Devlet Yüksek Müzik Akademisi’ne (şimdiki Berlin Universität der Künste) kabul edildi. Burada dönemin ünlü ses pedagogu Prof. Paul Lohmann ile çalıştı. II. Dünya Savaşı’nın zorlu koşullarına rağmen eğitimini sürdürdü ve 1941’de Richard Strauss’un “Ariadne auf Naxos” operasındaki “Zerbinetta” rolüyle Avrupa’da sahneye çıkan ilk Türk soprano oldu. Bu performans, uluslararası alanda büyük yankı uyandırdı.

1.5. Ölümü ve Mirası

15 Ağustos 2004’te, 94 yaşında İstanbul’da hayata veda eden Semiha Berksoy, Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi. Ölümü, sanat dünyasında büyük bir boşluk yarattı. Kişisel arşivi, mektupları, resimleri ve kostümleri, Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi’nde özenle korunmaktadır.

2. Sanatçı Kimliği ve Katkıları

Semiha Berksoy, sanatı tek bir kalıba sığdırmayı reddeden, sınırları zorlayan bir öncüydü.

2.1. Türkiye’nin İlk Opera Sanatçısı Olması

1934 yılında, Atatürk’ün talimatıyla bestelenen ilk Türk operası “Özsoy”da (Ferit Tüzün librettosu, Ahmet Adnan Saygun bestesi) “Ayşim” rolünü canlandırarak, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde bir opera sahnesinde rol alan ilk kadın sanatçı unvanını aldı. Bu, Türk opera tarihinin dönüm noktalarından biridir.

2.2. Opera ve Tiyatro Performansları

Devlet Operası’nın kurulmasında aktif rol aldı. Başta “Tosca” (Floria Tosca), “Madama Butterfly” (Cio-Cio San), “Fidelio” (Leonore), “Carmen” (Micaëla), “Cavalleria Rusticana” (Santuzza) gibi klasik operaların unutulmaz yorumlarına imza attı. Tiyatro sahnelerinden de hiç kopmadı; Brecht, Shakespeare ve yerli yazarların oyunlarında güçlü karakterleri canlandırdı.

2.3. Resim ve Plastik Sanatlar ile İlişkisi

Semiha Berksoy sadece bir ses sanatçısı değil, aynı zamanda kendine özgü üslubu olan bir ressamdı. Ekspresyonist (dışavurumcu) tarzda, yoğun duyguları ve renkleri ön plana çıkaran yüzlerce tablo üretti. Portreleri, otoportreleri ve soyut çalışmaları, iç dünyasının zenginliğini ve coşkusunu yansıtır. “İstanbul Devrim” gibi eserleri dikkat çekicidir.

2.4. Multidisipliner Sanat Anlayışı

Opera, tiyatro ve resmi birbirinden ayırmadı; sanatın tüm formlarını içselleştirdi. Sahnede canlandırdığı karakterlerin portrelerini çizdi. Performanslarına görsel bir derinlik kattı. Bu bütünleşik yaklaşım, onu Türkiye’de çağdaş anlamda multidisipliner sanatın öncülerinden biri yaptı.

3. Önemli Eserleri ve Rolleri

Semiha Berksoy‘un kariyeri, unutulmaz karakterler ve özgün eserlerle doludur.

3.1. Opera Sahnelemeleri ve Unutulmaz Rolleri

• “Özsoy” (1934): Ayşim rolü (İlk Türk operasındaki ilk kadın sanatçı).
• “Ariadne auf Naxos” (1941, Berlin): Zerbinetta rolü (Uluslararası ilk çıkış).
• “Tosca”: Floria Tosca rolü (En sık sahnelediği ve özdeşleştiği rollerden).
• “Madama Butterfly”: Cio-Cio San (Butterfly) rolü.
• “Fidelio”: Leonore rolü.
• “Il Trovatore”: Leonora rolü.
• “Cavalleria Rusticana”: Santuzza rolü.

3.2. Tiyatro Oyunları ve Performansları

• “Öteki” (Darülbedayi’deki ilk profesyonel rolü)
• “Lüküs Hayat” (Muhsin Ertuğrul yönetiminde)
• “Kral Lear” (Shakespeare)
• “Sezuan’ın İyi İnsanı” (Bertolt Brecht)
• “Midas’ın Kulakları” (Güngör Dilmen)

3.3. Resim Sergileri ve Sanatsal Çalışmaları

Yaşamı boyunca çok sayıda kişisel ve karma resim sergisi açtı. Eserleri:

• Otoportreleri: Kendini sürekli keşfedişini yansıtan güçlü seriler.
• Opera Kahramanlarının Portreleri: Tosca, Butterfly gibi canlandırdığı karakterlerin resimleri.
• Soyut Dışavurumcu Çalışmalar: Renk ve formun özgürce kullanıldığı eserler.
• “İstanbul Devrim”: Şehrin dinamizmini ve değişimini yansıtan önemli bir tablo.
• Önemli sergileri arasında Aksanat (1999 Retrospektif), İstanbul Resim ve Heykel Müzesi, Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi’ndeki sergiler yer alır.

4. Ödüller ve Onurlandırmalar

Semiha Berksoy, yaşamı boyunca ve sonrasında saygıyla anıldı.

4.1. Ulusal ve Uluslararası Ödülleri

• 1971: Uluslararası Sanat Eleştirmenleri Derneği (AICA) Türkiye Şubesi tarafından “Yılın Sanatçısı” seçildi (Resim dalında).
• 1988: Atatürk Kültür Merkezi tarafından “Atatürk Opera Ödülü”ne layık görüldü.
• 1998: Devlet Sanatçısı unvanını aldı (Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı).
• 2001: 7. Afife Tiyatro Ödülleri’nde “Nisa Serezli Aşkıner Özel Ödülü”nü aldı.
• Uluslararası Berlin Müzik Festivali’nde başarıları takdir edildi.

4.2. Adına Düzenlenen Etkinlikler ve Anma Törenleri

• Semiha Berksoy Opera Vakfı: Sanatçının vasiyeti üzerine kızı Zeliha Berksoy tarafından kuruldu. Genç opera sanatçılarına burs ve destek sağlar.
• Semiha Berksoy Uluslararası Opera Yarışması: Opera Vakfı tarafından düzenlenen prestijli bir yarışma.
• Anma Konserleri ve Sergileri: Ölüm yıldönümlerinde ve doğum günlerinde Türkiye’nin önde gelen kültür kurumlarında konserler, sergiler ve paneller düzenlenmektedir.
• Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi’ndeki Arşiv: Kişisel arşivi burada araştırmacıların hizmetindedir.

5. Semiha Berksoy’un Türk Sanatına Etkisi

Semiha Berksoy‘un mirası, sanatın sınırlarını aşan bir ilham kaynağıdır.

5.1. Türk Operasındaki Yeri

Türk opera tarihinin kurucu figürlerinden biridir. Hem ilk Türk operasında rol alarak hem de Devlet Operası’nın kuruluşunda ve gelişiminde aktif rol oynayarak bu sanat dalının ülkemizde kök salmasına ve gelişmesine paha biçilmez katkılar sundu. Opera repertuvarının uluslararası standartlara ulaşması için çabaladı.

5.2. Kadın Sanatçılar Üzerindeki Etkisi

Zorlu bir dönemde, kadın sanatçıların önündeki sosyal ve mesleki engellere rağmen ulusal ve uluslararası sahnelerde büyük başarılar elde etti. Cesareti, kararlılığı ve sınırsız yaratıcı enerjisiyle, kendisinden sonra gelen nesiller için güçlü bir rol model oldu. Kadın sanatçıların sanatın her alanında var olabileceğinin ve başarılı olabileceğinin yaşayan kanıtıydı.

5.3. Sanatın Farklı Alanlarında Bıraktığı İzler

Opera ve tiyatro performanslarıyla sahne sanatlarında, resimleriyle de görsel sanatlarda kalıcı izler bıraktı. Disiplinlerarası yaklaşımı, günümüzde giderek daha da önem kazanan bir sanat anlayışının öncülüğünü yaptı. Sanatın farklı dallarının birbirini besleyebileceğini ve bir sanatçının kendini tek bir ifade biçimiyle sınırlaması gerekmediğini gösterdi.

6. Kişisel Yaşamı ve Anıları

Semiha Berksoy, renkli kişiliği ve güçlü karakteriyle de tanınırdı.

6.1. Yakın Çevresi ve Dostlukları

Sanat ve edebiyat dünyasının önemli isimleriyle yakın dostluklar kurdu. Muhsin Ertuğrul, onun tiyatro kariyerinin en önemli yol göstericilerinden biriydi. Nazım Hikmet ile dostluğu ve mektuplaşmaları dikkat çekicidir. Ressam Fikret Mualla ile Avrupa’daki yıllarında yakın arkadaşlık etti. Kızı Zeliha Berksoy da annesinin yolundan giderek tanınmış bir opera sanatçısı ve akademisyen oldu.

6.2. Anıları ve Otobiyografik Çalışmaları

Yaşamının son dönemlerinde anılarını kaleme aldı. “Operacının Romanı: Aşk ve Sanat” (1999) adlı kitabı, sadece kendi hayatını değil, bir dönemin Türkiye’sinin sanat ortamını, mücadelelerini ve coşkusunu içtenlikle anlatır. Resimlerinin çoğu da otobiyografik öğeler taşır.

7. Semiha Berksoy Hakkında Belgeseller ve Kitaplar

Yaşamı ve sanatı, çeşitli belgesel ve kitaplara konu olmuştur.

7.1. Kendisi Hakkında Yazılan Biyografiler

• “Operacının Romanı: Aşk ve Sanat” (1999): Kendi kaleminden yaşam öyküsü ve anıları. (Semiha Berksoy)
• “Semiha Berksoy: Diva of a Thousand Faces” (Uluslararası çalışmalar): Çok yönlülüğüne vurgu yapan biyografik incelemeler.
• “Semiha Berksoy: Resim ve Sahne” (Sergi Katalogları): Resim ve performans sanatı arasındaki ilişkiyi inceleyen kapsamlı kataloglar.

7.2. Belgesel ve Sinema Filmlerinde Tasviri

• “Semiha B. Unplugged” (2001): Kızı Zeliha Berksoy’un yönettiği, sanatçının yaşamının son dönemini, sanata bakışını ve gündelik yaşamını samimi bir dille anlatan ödüllü belgesel.
• “Aşkın Sesi: Semiha Berksoy” (Çeşitli TV Belgeselleri): TRT ve diğer kanallar için hazırlanan, hayatını ve sanatını anlatan belgeseller.
• “Devrimci Bir Kadın: Semiha Berksoy”: Sanatındaki devrimci ruhu ve kadın kimliğini merkeze alan belgesel çalışmaları.

Semiha Berksoy, sadece bir opera sanatçısı, bir tiyatro oyuncusu ya da bir ressam değildi. O, sanatın ta kendisiydi. Hayatını sanata adayan, sınır tanımayan bir ruhun, benzersiz bir yaratıcı enerjinin adıydı. Türkiye’nin ilk kadın opera sanatçısı olarak tarihe geçmesinin yanı sıra, disiplinlerarası yaklaşımıyla, sanatın bir bütün olduğunu gösterdi. Tutkusu, cesareti ve bitmek bilmeyen yaratıcılığıyla, yalnızca kendi dönemini değil, kendisinden sonra gelen tüm sanatçı kuşaklarını derinden etkiledi. Semiha Berksoy, Türk sanatının çok yönlü dehası ve ölümsüz öncüsü olarak, eserleri ve ilham verici mirasıyla sonsuza dek yaşayacak.

Kaynak:

• https://tr.wikipedia.org/wiki/Semiha_Berksoy
• https://www.alem.com.tr/sanatcilar/semiha-berksoyun-hayati-sanati-ve-eserleri-1083209